Lào Cai trong kế hoạch về nước của Nguyễn Ái Quốc – Hồ Chí Minh
Ngày 30-9-1938, Phòng Cán bộ của Viện Nghiên cứu các vấn đề dân tộc và thuộc địa đã ra Quyết định số 60 (mật) với nội dung: “Sinh viên mang số hiệu số 19 (Lin) từ ngày 29-9-1938 đã rời khỏi biên chế của Viện (về nước)”. Một buổi chiều đầu tháng 10 năm 1938, bỏ lại bản luận án chuyên ngành Lịch sử “Cách mạng ruộng đất ở Đông Nam Á” đang viết dở, nghiên cứu sinh Lin (tức Nguyễn Ái Quốc – Hồ Chí Minh) lên tàu rời Moscow. Đến đầu năm 1940, với bí danh “Ông Trần”, Người đến Côn Minh.
Côn Minh bấy giờ là hậu phương chống Nhật của miền Tây Nam Trung Quốc. Đây là điểm cuối cùng của đường sắt Điền – Việt (Côn Minh – Hải Phòng). Từ Côn Minh qua các ga Nghi Lương, Khai Viễn, Mông Tự, Bích Sắc Trại…, rồi Hà Khẩu, qua cầu Hồ Kiều là đến Lào Cai. Dọc tuyến đường sắt này có nhiều người Việt Nam sinh sống, làm công nhân đường sắt, tập trung chủ yếu tại các ga.
Ở Côn Minh, từ năm 1939, Ban Công tác hải ngoại của Đảng Cộng sản Đông Dương đã được lập lại do đồng chí Phùng Chí Kiên phụ trách. Tại đây, Đảng hoạt động bí mật và đã khéo léo tổ chức được những hội quần chúng rộng rãi, hoạt động hợp pháp, giáo dục tư tưởng tiến bộ cho kiều bào. Tổ chức Đảng ở Côn Minh phát hành tờ báo Truyền tin (sau đổi tên là Đ.T theo đề nghị của đồng chí Nguyễn Ái Quốc) ra hàng tháng với nội dung chủ yếu là lên án Nhật xâm lược, kêu gọi Việt kiều đấu tranh cách mạng, ủng hộ cuộc kháng chiến của nhân dân Trung Quốc.
Sau khi đến Côn Minh, đồng chí Nguyễn Ái Quốc đã bắt liên lạc với Ban Công tác hải ngoại của Đảng và tìm hiểu phong trào Việt kiều ở đây. Người cùng đồng chí Phùng Chí Kiên đi thăm một số cơ sở cách mạng dọc đường xe lửa Côn Minh – Hà Khẩu ở các ga Nghi Lương, Khai Viễn, Chỉ Thôn. Người giao nhiệm vụ cho đồng chí Vũ Anh rải truyền đơn dọc đường sắt từ Côn Minh đến biên giới Việt – Trung. Cũng trong thời gian này, Người đặc biệt quan tâm đến công tác bồi dưỡng lý luận, nâng cao nhận thức cho cán bộ. Một số đồng chí như Cao Hồng Lĩnh, Phạm Văn Đồng, Võ Nguyên Giáp được cử đi học tập tại Diên An – “thánh địa của cách mạng Trung Quốc”. Có thể thấy đây là những chuẩn bị cho kế hoạch về nước theo hướng Côn Minh – Lào Cai. Tuy nhiên, kế hoạch này đã không thực hiện được. Con đường trở về đất nước của lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc chuyền về hướng Tĩnh Tây – Cao Bằng.
Từ Nậm Thi đến Thúy Hồ
Khoảng tháng 4 – 1940, Xứ uỷ Bắc Kỳ đã họp để thảo luận và bàn các biện pháp tổ chức thực hiện Nghị quyết Hội nghị Trung ương lần thứ 6. Tại các Hội nghị này, đồng chí Hoàng Văn Thụ – Bí thư Xử ủy đã thông báo việc quyết định cử các đồng chí Phạm Văn Đồng và Võ Nguyên Giáp sang Côn Minh (Trung Quốc) hoạt động, chắp nối liên lạc với lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc và các đồng chí đang hoạt động ở miền Nam Trung Quốc. Đồng chí Bùi Đức Minh được Ban lãnh đạo Xứ uỷ cử làm giao liên đưa hai đồng chí đi Côn Minh.
Tháng 5-1940, theo bố trí của đồng chí Bùi Đức Minh, các đồng chí Phạm Văn Đồng, Võ Nguyên Giáp lên đường sang Côn Minh. Về chuyến đi này, đồng chí Võ Nguyên Giáp kể lại: “Đồng chí Minh đưa tôi đến một hàng cơm nhỏ ở cuối đường Yên Phụ. Lát sau, anh Đồng cũng tới. Chúng tôi nghỉ đêm tại đây để tránh sự kiểm soát giấy tờ của bọn cảnh sát.
Sáng sớm hôm sau, anh Đồng và tôi ra ga Đầu Cầu, lên xe lửa đi Lào Cai. Vé tàu đồng chí Minh lấy cho từ trước. Cả hai chúng tôi đều không đem theo hành lý. Lên tàu, mỗi người ngồi một nơi. Tôi lấy chiếc kính râm ra đeo cho mặt khác đi và dễ quan sát.
(…) Hai chúng tôi dừng lại một đêm ở Yên Bái, chờ đồng chí Minh, người dẫn đường vượt biên giới, đi chuyến tàu sau.
Sáng hôm sau, đồng chí Minh tới. Chúng tôi cùng lên tàu tiếp tục đi Lào Cai. Khi tàu đỗ cách thị xã một ga, chúng tôi xuống. Đồng chí Minh dẫn đi bộ vòng quanh thị xã tới bờ sông Nâm Ti (Nậm Thi). Con sông ở quãng này là ranh giới giữa Lào Cai và Vân Nam.
Chúng tôi ngồi nép trong mộ bụi lau bên bờ sông đợi đồng chí Minh đi chuẩn bị. Anh kiếm đâu được một chiếc bè nhỏ, chèo sang sông trước. Anh vừa lên bờ bên kia thì một chiếc canô của lính đoan Pháp đi tuần xình xịch tới. Chúng tôi ngồi nhìn hồi hộp. Bọn lính đoan không nhận ra có người vượt sông. Chúng đi khỏi một lát, đòng chí Minh lại chèo bè trở về đón chúng tôi.
Bè nhỏ, mỗi chuyến chỉ chở được hai người. Anh Đồng bảo tôi sang trước. Đã sắp đến mùa nước, dòng sông Nậm Ti (Nậm Thi) chảy cuồn cuộn, đục ngàu. Đồng chí Minh ra sức chèo chống một lúc, đưa được tôi sang bờ bên kia”.
Trong vai những người Hoa kiều sống ở nước ngoài mới về nước, các đồng chí tiếp tục đáp xe lửa từ ga Hà Khẩu đến Côn Minh. Tại đây, cuối tháng 5 năm 1940, các đồng chí được bố trí gặp đồng chí Vương, tức lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc, tại Thúy Hồ – một thắng cảnh ở Côn Minh. Cuộc gặp đã để lại ấn tượng sâu sắc trong cuộc đời hoạt động cách mạng của các đồng chí. Với đồng chí Phạm Văn Đồng, được gặp lại lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc, được làm việc bên Người là “cơ hột và dịp may lớn thứ ba trong cuộc đời mình”. Còn với đồng chí Võ Nguyên Giáp, “Cho mãi về sau này, được công tác trực tiếp với Bác, tôi vẫn giữ nguyên vẹn cái cảm giác như ngày gặp Bắc lần đầu tiên trên bờ Thúy Hồ. Ở Bác, trước sau vẫn là vẻ giản dị và trong sáng ấy. Tôi nghĩ, con người vĩ đại thường là con người lúc nào cũng giản dị”./.